راهنمای انتخاب، خرید و نحوه استفاده صحیح انواع ویلچر
در این نوشته دکتر نفیسه جعفریان در مورد راهنمای انتخاب، خرید و نحوه استفاده صحیح انواع ویلچر، انواع مختلف ویلچرها بر اساس کاربرد و انواع مختلف ویلچرها و طریقه استفاده درست از ان ها توضیحاتی داده اند.
ویلچرها (Wheelchairs) برقی یا ساده
صندلی چرخدار یکی از قدیمی‌ترین ابزارهای کمک‌حرکتی است، البته بدیهی است که ظاهر و عملکرد نمونههای باستانی حک شده در کتیبه های چینی و یا نمونه موجود در قلعه تاریخی Amber در هندوستان، با ویلچرهای امروزی تفاوت بسیاری دارد ولی وجود آنها نشان میدهد که توانایی حرکت کردن همیشه در طول تاریخ برای انسان اهمیت فراوانی داشته است. اولین نمونه ویلچرهای امروزی، در قرن هفدهم توسط یک ساعت‌ساز آلمانی مبتلا به فلج اندامهای تحتانی، برای شخص خودش طراحی شد و از همان زمان با پیشرفت تکونولوژی در حال تغییر و تکامل بوده است.
توانایی حرکت کردن یکی از بنیادی‌ترین نیازهای افراد برای حفظ کیفیت زندگی و روابط اجتماعی است و افرادی که به هر دلیل این امکان را از دست میدهند، با عواقب روانی، اجتماعی و اقتصادی انزوای ناشی از آن مواجه خواهند بود. نه تنها بیماران مبتلا به ضعف یا فلج اندامهای حرکتی، آسیبهای مغز یا نخاع، سکته مغزی، بیماریهای تخریبکننده سیستم عصبی (مانند ام اس یا دمانس)، بلکه افراد سالمندی که به علت کهولت یا ناتوانی سیستم اسکلتی عضلانی توان حرکت ندارند، از استفاده از ویلچر سود خواهند برد. البته بدیهی است که انتخاب وسیله مناسب با ویژگیهای موردنظر برای موثر و مفید بودن آن و حتی برای جلوگیری از بروز آسیب بیشتر، ضروری است.
از آنجا که تجویز ویلچر نیازمند دانش و تجربه است، حتما پیش از تهیه این وسیله، که قیمت کمی هم ندارد، با پزشک یا درمانگر خود مشورت کنید؛ حتی اگر نزدیکان شما با مشکل مشابهی نوع خاصی از ویلچر را تهیه و توصیه کرده باشند، به این معنی نیست که دقیقا همان مدل برای شما نیز مفید و مناسب خواهد بود.
با توجه به این که این وسیله باید انتظارات زیادی را براورده کند (راحت، مقاوم، کاربردی و مقرون به صرفه بوده و استفاده از آن نیز ساده باشد) برای تعیین ویلچر مناسب، فاکتورهای متعددی باید در نظر گرفته شوند و معمولا طی یک جلسه ارزیابی و معاینه، بررسی میگردند؛ وضعیت شناختی بیمار، توانایی حفظ کنترل تنه و تعادل، قدرت و عملکرد اندام فوقانی، اندازه و ابعاد بدن، میزان و نوع آسیب منجر به نقص حرکت (سطح آسیب نخاعی یا قطع عضو و..) و البته فاکتورهای فردی، خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی که به نوعی تعیین کننده هدف قابل دستیابی نهایی با استفاده از ویلچر هستند.
معرفی اجزاء تشکیل دهنده انواع ویلچر
پیش از معرفی انواع ویلچر و کاربرهای آنها، لازم است اجزاء تشکیل دهنده این وسیله را مختصری معرفی کنیم.
(تصویر شماره ۲۵: ویلچر دستی استاندارد و اجزاء آن)
قاب یا چهارچوب (frame) ویلچر
قاب یا چهارچوب (frame) ویلچر یکی از مهمترین قسمت‌هاست و جنس و ساختار آن تعیین‌کننده ویژگیهای اساسی ویلچر میباشند. قاب‌های آلومینیومی یا تیتانیومی سبکتر اما گرانتر هستند؛ انواع ثابت استحکام و دوام بیشتری دارند ولی جابجا کردن آنها سخت‌تر است؛ قاب تاشو ویژگی قابل حمل بودن را به ویلچر اضافه میکند ولی از عمر وسیله میکاهد. یکی از امکانات بسایر مفید که در بعضی ویلچرها تعبیه شده، سیستم تعلیق فیبرکربن است که مانند جلوبندی خودرو ارتعاشات ناشی از ناهمواری‌های سطوح حرکت (مثلا سنگفرش خیابان) را خنثی کرده و مانع از انتقال آن به فرد میگردد. البته از سوی دیگر اضافه شدن این قسمت باعث افزایش وزن ویلچر و نیاز به انرژی بیشتر برای جلو راندن آن خواهد شد.
(تصویر شماره ۲۶: ویلچر دستی با قاب تاشو-سمت راست و قاب ثابت- سمت چپ)
نشیمن و پشتی قسمت صندلی
نشیمن و پشتی قسمت صندلی را تشکیل میدهند، که با توجه به نوع و هدف ویلچر، جنس و زوایای مختلفی دارند. الیاف نایلون سبک هستند و با فراهم کردن تبادل هوا موجب تعریق کمتری میشوند؛ ولی نسبت به جنس وینیل، که به طور معمول استفاده میشود، گرانتر اند. زاویه قرارگرفتن کفی نشیمن نسبت به افق نیز با توجه به کاربرد وسیله تعیین میشود، ویلچرهای ورزشی زاویه حدود ۲۰ درجه دارند و فرد در انتهای صندلی استوارتر قرار میگیرد و افزایش فشار ناشی از این امر روی ناحیه خاجی، با توجه به اینکه مدت استفاده از آن طولانی نیست، قابل چشم‌پوشی است. از سوی دیگر ویلچرهای مورد استفاده روزمره زاویه صفر تا ده درجه دارند تا فشار ناشی از وزن بیمار در سطح نشیمن متعادل توزیع شود. با در نظر داشتن اهمیت این زاویه، برای بیمارانی که کنترل حرکت و وضعیت قرارگیری، و توانمندی آنها برای جابجایی وزن و برداشتن فشار، با پیشرفت سیر بیماری رو به کاهش است، بهتر است ویلچری انتخاب شود که امکان تغییر زاویه در آن وجود داشته باشد.
بالشتک ویلچر محل نشستن بیمار
بالشتک محل نشستن بیمار یکی از عوامل بسیار مهم در راحتی و کاهش آسیبهای ناشی از نشستن طولانی مدت روی ویلچر است. انواعی از جنس فوم، ابر، کیسه حاوی هوا یا ژل یا مایع، برای بهبود توزیع وزن، کاهش تعریق و احتمال ایجاد زخم فشاری، به حداقل رساندن بروز ناهنجاری و بدشکلی ساختاری ستون مهره تولید شدهاند. انتخاب گزینه مناسب همیشه براساس فرد و الویت‌های خاص و شرایط ویژه او صورت میگیرد. انواع فوم، متراکم‌تر هستند و وزن را بهتر توزیع میکنند ولی اجازه تبادل هوای کمتری میدهند و باعث تعریق میشوند. البته برای اصلاح این مشکل، انواع فومی با طرح مشبک (مشابه کندوی عسل) تولید شده که به هوا اجازه عبور بدهد. نشیمن های دارای هوا یا ژل یا مایع، سبک تر هستند و تعریق کمتری ایجاد میکنند، ولی به دلیل سیالیت بافت آنها، پایداری کمتری برای نشستن فرد و استوار نگه داشتن وضعیت ستون فقرات فراهم میکنند. بنابرین، راحتی به تنهایی عامل کافی برای انتخاب نیست و برای جلوگیری از بروز آسیب، لازم است تصمیم نهایی با آگاهی از ویژگیهای مثبت و همینطور نقاط ضعف هریک از این گزینه‌ها و توسط فرد متخصص صورت بگیرد.
چرخهای صندلی چرخدار
چرخهای صندلی چرخدار نیز باتوجه به کاربرد آن، نوع و جنس و ابعاد مختلفی دارند. دو چرخ بزرگ عقب، چرخهای پیشران (drive wheels) و چرخهای کوچک در جلو، هدایت‌کننده (caster or steering wheels) هستند. چرخهای عقب، از یک تایر (قسمت لاستیکی)، یک حلقه محل دستگیره یا rim (برای به جلو راندن)، و همچنین تیغه یا خار(spoke) هایی تشکیل شده (مشابه چرخ دوچرخه) که حلقه دستگیره را به مرکز چرخ وصل میکنند، معمولا فلزی هستند و ممکن است شعاعی یا قطری باشند.
مدل mag کامپوزیتی، رایجترین نوع چرخهای به کار رفته در ویلچرهای معمولی (روزمره) هستند، سبک و مقاوم بوده و استفاده از آنها ساده است. البته انواع متعدد دیگری نیز با اهداف ویژه (اکثرا برای فعالیت‌های ورزشی) وجود دارند که از بحث فعلی ما خارج است.
(تصویر شماره ۲۷: چرخ مدل mag سمت راست و spoked سمت چپ)
سایز استاندارد چرخ عقب ویلچر دستی ۶۱ سانتیمتر و در ویلچر برقی حدود ۴۶ سانتیمتر است، چرخهای جلو نیز در سایزهای مختلفی بین ۷ تا ۱۵ سانتیمتر تولید میشوند. محور چرخهای عقب در تنظیم و حمایت کافی از مرکزثقل نقش مهمی دارد، و در افراد با قطع اندام تحتانی با حذف وزن پاها، لازم است چرخهای بزرگ عقبتر واقع شده باشند.
یکی دیگر از ویژگیهای تعیین‌کننده چرخ، زاویه آن با سطح زمین (camber) است؛ هرچه این زاویه بیشتر باشد، یعنی وقتی از روبه رو به ویلچر نگاه میکنید، چرخها به سمت مرکز متمایل‌تر باشند، ویلچر استوارتر است، راندن آن راحتتر و سریعتر بوده و همچنین خطر گیر کردن دستها حین رد شدن از قاب در و در ورودی‌های باریک، کاهش مییابد. از سوی دیگر، این حالت باعث فرسودگی سریعتر تایر میشود، و همچنین، با توجه به بیشتر شدن عرض کل ویلچر در این حالت، ممکن است برای استفاده روزمره و رفت و آمد در فضاهای کوچک مناسب نباشد.
(تصویر شماره ۲۸: نمای روبه رو ویلچر دستی و زاویه چرخ ها)
ماده داخل تایر
ماده داخل تایر چرخ نیز برحسب مورد استفاده، متفاوت است و روی ویژگیهای ویلچر اثر میگذارد. تایرهای دارای تیوب (بادی) که نوع رایج تایر به شمار میروند، حرکت نرم و روانی روی سطوح مختلف داخل و خارج منزل دارند و راندن آنها راحت است، ولی در معرض آسیب، ساییدگی و سوراخ شدن هستند و به بررسی منظم و مراقبت نیاز دارند. در مقابل، تایرهای توپر بسیار مقاوم و مستحکم بوده و تقریبا نیاز به نگهداری خاصی ندارند، ولی راندن آنها خصوصا در داخل منزل، مشکلتر است و انرژی بیشتری نیاز دارد؛ بنابرین این مدل معمولا برای ویلچرهای بیرون منزل (مثلا آسایشگاه‌ها) مناسبتر هستند. البته برای ایجاد تعادل بین نقاط ضعف و قوت این دو مدل، نوع دیگری از تایر نیز تولید شده که حاوی مواد نیمه‌جامد (فوم) میباشد، راندن آن راحتتر از تایر توپر بوده و دوام آن از تایر بادی بیشتر است.
قفل چرخ ویلچر
قفل چرخ ویلچر که معمولا به اشتباه ترمز خوانده میشود، یکی از قسمت‌های مهمی است که باید از نظر سلامت و عملکرد به طور منظم بررسی شود؛ وظیفه قفل چرخ، ثابت و استوار نگهداشتن ویلچر در مواقعی مانند نشستن و برخواستن است (ترمزهای واقعی توانایی کم کردن سرعت و متوقف کردن یک وسیله متحرک را دارند). نوع رایج قفل، مدل Push/Pull to Lock است که با کشیدن و یا در نوع دیگر، با فشار دادن قفل میشود. استفاده از این مدل ساده است و در اکثر ویلچرها به کار میرود، ولی در مواردی که فرد مهارت و در نتیجه سرعت بسیار بالایی در راندن ویلچر داشته باشد، این نوع قفل ممکن است در حین حرکت در مسیر دست قرار گیرد و موجب آسیب شود. برای این افراد که مصرف‌کنندگان فعال و معمولا دارای ویلچرهای ورزشی هستند، قفل قیچی (Scissor Locks) که در قسمت پایین‌تری در زیر صندلی قرار میگیرد، مناسبتر است.
(تصویر شماره ۲۹: قفل چرخ ویلچر دستی- نوع قیچی، سمت راست و نوع push/pull سمت چپ)
حلقه دستگیره ویلچر
حلقه دستگیره ویلچر (rim) قسمتی است که بیمار به وسیله آن چرخ را به جلو میراند، جنس مناسب دستگیره و سایز آن روی راحتی بیمار، کاهش آسیب به مچ و شانه و صرفهجویی در مصرف انرژی بسیار موثر است. هرچه سایز حلقه بزرگتر باشد، نیروی کمتری برای راندن نیاز است ولی دامنه حرکتی زیادی را به اندام فوقانی بیمار تحمیل میکند و احتمال آسیب خصوصا مفصل شانه را افزایش میدهد. از سوی دیگر، حلقه دستگیره کوچک نیاز به حرکت کمتر دست دارد ولی انرژی بیشتری مصرف میکند و خسته‌کننده‌تر است. امروزه انواع تجاری متنوعی با جنس‌های مختلف (وینیل، سیلیکون، و…) وجود دارد که با توجه به توانایی بیمار و راحتی در دست گرفتن آن، گزینه مناسب انتخاب میگردد.
(تصویر شماره ۳۰: انواع دستگیره –rim-برای راندن ویلچر، از سمت راست به چپ، نوع آلومینیومی، با پوشش وینیل و دارای knob )
جاپایی ویلچر که محل قرارگرفتن پای بیمار است، نقش به سزایی در راحتی فرد و نیز توزیع مناسب وزن روی قسمت نشیمن دارد. این قسمت معمولا در ارتفاع ۳ تا ۵ سانتیمتری از سطح زمین قرار میگیرد و با زاویه ۷۰ تا ۹۰ درجه به بدنه اصلی متصل میباشد. بالا بودن بیش از حد جاپایی باعث خم شدن زیادی زانو و مفصل لگن بیمار و در نتیجه وارد شدن فشار بیشتر وزن روی ناحیه خاجی میگردد، این مساله خصوصا در افرادی که توانایی جابجا کردن وزن خود را در وضعیت نشسته ندارند، میتواند منجر به بروز زخم فشاری شود. نوع مفصل‌دار یا جدا شونده مدلی است که امکان تنظیم، چرخش به بیرون (برای باز شدن فضای جلوی پا هنگام بلند شدن و نشستن) و همینطور جدا شدن از ویلچر را دارد. در مواردی که نیاز است پای بیمار به علت تورم بالا نگهداشته شود، تنظیم کردن جاپایی این امکان را فراهم میکند.
دسته صندلی (armrest) محل قرارگرفتن دستهای بیمار
دسته صندلی (armrest) محل قرارگرفتن دستهای بیمار است، معمولا در ارتفاع حدود ۲۵ سانتیمتری است ولی قابلیت تنظیم دارد، استحکام و راحتی این جزء از ویلچر برای تحمل وزن بیمار هنگام جابجا شدن برای توزیع فشار و نیز بلند شدن و نشستن، بسیار ضروری است. برحسب نیاز بیمار در اکثر انواع ویلچر امکان افزودن قطعات جانبی کمکی مانند سینی یا میز نیز وجود دارد.
لوازم جانبی کمکی متعددی برای افزایش امکانات ویلچر با توجه به نیاز بیمار وجود دارند؛ مانند ترمزهای کمکی (grade aids) که حرکت چرخها را در یک جهت قفل میکنند و برای بالا رفتن از شیب مناسب هستند)، پایه ضد وارونگی (Anti-tippers) (که در پشت ویلچر نصب شده و مانع واژگون شدن آن از عقب میگردد)، دستگیره کمکی برای راندن راحتتر (rim knobs) و مدل‌های متنوعی از محفظه‌های نگهداری وسایل لازم.
(تصویر شماره ۳۱: برخی وسایل کمکی جانبی : از سمت راست به چپ: دستگیره کمکی، پایه ضدوارونگی، و میز روی دسته)
انواع ویلچر
ویلچر جابجایی (Depot/transport wheelchair)
این مدل سادهترین نوع ویلچر است که معمولا در مراکز درمانی یا عمومی (بیمارستان، فرودگاه، آسایشگاه،…) برای استفاده موقتی افراد مختلف برای جابجایی کاربرد دارد، و الزاما توسط فرد دیگری هل داده میشود. از آنجا که مدت استفاده از آن کوتاه است، بیشتر از آن که راحتی بیمار (و حتی فرد هل دهنده) در طراحی آن در نظر گرفته شده باشد، اولویت با دوام، استحکام، کاربردی و مقرون به صرفه بودن آن بوده است. کفی صندلی آن به صورت ننو (sling) طراحی شده، جاپایی معمولا متحرک است و امکان چرخیدن به اطراف را دارد، و قفل چرخ نیز در برخی مدلها پایین نصب شده تا فرد هل دهنده بتوانند با پا آن را باز و بسته کند و نیاز به استفاده از دست نداشته باشد. تایرهای این ویلچر نیز برای دوام بیشتر، از نوع توپر میباشد (که برای بیمار زیاد راحت نیست).
(تصویر شماره ۳۲: ویلچر ساده جابجایی – دپو-Depot/transport wheelchair)
ویلچر سالمندی (Attendant-Propelled chair/ Geriatric wheelchair)
این وسیله در واقع یک صندلی راحت برای استفاده طولانیمدت بیمارانی است که به دلیل ناتوانی قابل توجه (ناشی از بیماری پیشرفته یا کهولت سن) قادر به حرکت دادن ویلچر نیستند، و طبیعتا برای جابجایی آن به فرد دیگری وابسته اند. بعضی تفاوت‌های ساختاری که در این ویلچر با هدف افزایش راحتی بیمار و فرد هل دهنده ایجاد شده، عبارتند از: چرخهای کوچکتر، پشتی بلندتر (برای حمایت سر) با امکان خواباندن (برای تغییر وضعیت بیمار)، متحرک بودن اجزاء مختلف (مانند دسته و جاچایی)، رکاب (برای جلوگیری از افتادن پای بیمار از روی جاپایی)، و دستگیره قابل تنظیم ارتفاع برای هل دادن.
(تصویر شماره ۳۳: ویلچر سالمندی- Geriatric wheelchair)
ویلچر دستی (manual wheelchair)
این گروه از ویلچرها که توسط خود فرد رانده میشوند، شایعترین مدل مورد استفاده برای طیف وسیعی از بیماران هستند، انواع مختف و امکانات متنوعی دارند و برای هرفرد برای بهینهسازی کارایی ویلچر با توجه به شرایط وی، قابل تطبیق میباشند. انواع سبک و فوق سبک، ورزشی، تاشو و… که هریک برای هدف خاصی طراحی شده و البته در قیمت‌های بسیار متفاوتی موجودند.
ویلچرهای برقی (powered/motorized/electrical wheelchair)
برای آن دسته از بیمارانی که به علت نقص عملکرد اندام فوقانی یا خستگیپذیری شدید، قادر به راندن ویلچر نیستند، ویلچرهای موتوری تجویز میشود؛ این ویلچرها با نیروی الکتریکی عمل میکنند (باتری دارند) و توسط خود فرد یا شخص دیگری کنترل میگردند. انواع گوناگونی از ویلچربرقی برای اهداف مختلف وجود دارد (مسافرتی، تاشو، بالابرنده، و…) ولی اکثر آنها در بعضی ویژگیها مشترکاند: گرانتر، سنگینتر و حجیمتر از ویلچرهای دستی هستند، دوام کمتری دارند و تعمیر و نگهداری آنها پرهزینه‌تر است، به انرژی باتری وابستهاند، برای سوار خودرو شدن نیاز به ون تطبیق‌یافته دارند و ممکن است برای استفاده در همه سطوح مناسب نباشند. البته اینها بهای ناچیزی است در برابر فراهم کردن امکان تحرک برای بیماران بسیار ناتوانی که بدون این وسیله جابجا شدن برایشان قابل تصور نیست.
اجزاء این مدل به طور کلی مشابه ویلچر دستی است، به جز اینکه چرخها اختلاف سایز کمتری دارند (ممکن است ۴ یا ۶ چرخ داشته باشند)، یک صفحه کنترل روی دسته تعبیه شده، و البته محفظه حاوی موتور و باتری که معمولا زیرنشیمن قرار دارد.
(تصویر شماره ۳۴: ویلچر برقی و اجزاء آن)
انتخاب ویلچر مناسب
بدیهی است ویلچرها در انواع بسیار متعدد و متنوع دیگری نیز وجود دارند که از حوصله بحث ما خارج است؛ ولی با پیشرفت روزافزون تکنولوژی، این وسیله و لوازم جانبی و امکانات آن نیز مدام در حال تکامل است؛ از طرف دیگر، برای انتخاب وسیله مناسب باید تمام توانمندیها و ناتوانیهای فرد، علاوه بر اولویت‌های شخصی و شرایط جسمی نیز بررسی شده و در نظر گرفته شود. به همین دلیل اکیدا توصیه می کنیم پیش از تهیه ویلچر، حتما با درمانگر یا پزشک خود برای انتخاب بهترین گزینه، مشورت کنید.
سایز مناسب
علیرغم اینکه در ظاهر به نظر میرسد ویلچر به طور کلی یک صندلی بزرگ است و اهمیت اندازه بودن دقیق آن نادیده گرفته شود، اما سایز نامناسب ویلچر میتواند به عوارض جبرانناپذیری منجر گردد. بدیهی است که بهترین حالت این است که بیمار توسط پزشک یا درمانگر معاینه شده و با امتحان کردن نمونههای مختلف، بهترین گزینه انتخاب شود، خصوصا در مورد بیماران فعال و مستقل که علاوه بر نشستن و جابجا شدن، راندن ویلچر و امکانات و دسترسیهای آن نیز برایشان مهم است.
اندازه‌هایی که در اندازهگیری اهمیت دارند، عمق نشیمن (از لبه جلویی تا لبه پشتی صندلی)، عرض نشیمن (فاصله بین دو دسته صندلی)، ارتفاع دسته (فاصله سطح دسته تا سطح صندلی)، ارتفاع نشیمن (فاصله سطح صندلی تا سطح زمین) میباشند. برای محاسبه این موارد میتوانید در شرایطی که بیمار روی یک صندلی به صورت ۹۰-۹۰-۹۰ نشسته (یعنی لگن و زانو و مچ پا ۹۰ درجه خمیده باشند) به این ترتیب عمل کنید:
برای اندازهگیری عمق نشیمن، فاصله بین برجسته‌ترین نقطه پشتی نشیمنگاه بیمار تا لبه پشتی زیر زانو را اندازه بگیرید و از آن ۳ تا ۵ سانتیمتر کم کنید؛ البته لازم است اگر بیمار از بالشتک یا پشتی خاصی برای حمایت از ستون مهره‌ها استفاده میکند، در این اندازهگیری لحاظ شود (ضخامت آن را به عدد نهایی اضافه کنید). عرض نشیمن با اندازهگیری فاصله بین برجسته‌ترین نقطه خارج لگن یا رانهای بیمار و اضافه کردن ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر به دست میآید. برای محاسبه ارتفاع دسته، آرنج بیمار را ۹۰ درجه خمیده نگه داشته و فاصله بین نشیمن صندلی و ساعد بیمار را اندازه بگیرید، و به آن ۲ تا ۳ سانتیمتر اضافه کنید. ارتفاع دسته به طور خاص برای جابجا شدن در صندلی و تغییر وضعیت برای کاهش فشار و توزیع وزن بسیار اهمیت دارد. با اندازه گرفتن فاصله بین حفره پشت زانو تا سطح زمین و همینطور فاصله نشیمنگاه بیمار تا زمین، و افزودن ۵ سانتیمتر به عدد بزرگتر، ارتفاع نشیمن ویلچر به دست میآید. باید دقت داشته باشید که با افزایش ارتفاع نشیمن، لازم است ارتفاع جاپایی نیز به همان نسبت افزایش یابد تا از ایجاد زاویه نامناسب بین ستون مهرههها و لگن، و ران و زانوی بیمار، که موجب تشدید فشار وزن روی ناحیه خاجی میگردد، اجتناب شود. ارتفاع پشتی صندلی نیز معادل فاصله نشیمنگاه و لبه پایین استخوان کتف در نظر گرفته میشود.
برای تشخیص سایز مناسب به روش سرانگشتی، در حالتی که بیمار در ویلچر و در وضعیت مناسب قرار گرفته، باید بین پشت زانو و لبه صندلی به اندازه دو یا سه عرض انگشت، بین رانها و لبه های دوطرف صندلی به اندازه چهار انگشت یا یک کف دست فاصله باشد. پشتی صندلی تا زیر لبه استخوان کتف بوده و ارتفاع دسته به حدی باشد که آرنج بیمار حدود ۹۰ درجه خم شده باشد بدون اینکه به شانهها فشار وارد شود.
(تصویر شماره ۳۵: ابعاد لازم برای اندازه¬گیری و انتخاب ویلچر سایز مناسب)
چطور از ویلچر استفاده کنیم؟
اگرچه استفاده از ویلچر در نگاه اول ممکن است بسیار ساده و بدیهی به نظر برسد ولی دانستن برخی نکات به کاهش احتمال آسیب به فرد بیمار و مراقب وی کمک فراوانی خواهد کرد. علیرغم تنوع چشمگیر انواع ویلچر، باتوجه به اینکه شایعترین مدل مورد استفاده، ویلچر دستی است، در توضیحات زیر، این نوع مورد نظر قرار گرفته است.
نشستن روی ویلچر
قبل از هرچیز از قرار داشتن ویلچر روی سطح باثبات و قفل بودن چرخها مطمئن شوید، بهتر است فرد دیگری دسته‌های پشت صندلی را برای جلوگیری از لغزیدن آن نگه دارد. جاپایی در هرطرف به سمت خارج چرخانده و فضای جلوی صندلی را باز کنید، به عنوان مراقب بیمار، اکیدا توصیه میشود تا حد امکان از بلند کردن بیمار به صورت انفرادی خودداری کنید، این کار باعث آسیب به خود شما و افزایش خطر صدمه دیدن بیمار حین جابجایی میگردد. به بیمار کمک کنید تا از پهلو به ویلچر نزدیک شود، اگر ضعف و نقص عملکرد یک طرفه است (مانند بیماران سکته مغزی یا قطع عضو یک طرف) از سمتی که قویتر است نزدیک شده، با دست دسته ها را یکی یکی گرفته و با تحمل وزن از طریق دستها و دسته، و با کمک شما، به آرامی روی نشیمن ویلچر بنشیند. جاپایی را به وضعیت قبل برگردانید و پای بیمار را روی آن قرار دهید. اگر فرد قدرت کافی برای حفظ وضعیت تنه را ندارد، با کمک بالشتک یا کوسن (بدون اینکه فشار اضافی به بدن بیمار وارد شود) فضای خالی پشت یا کناری که ممکن است باعث خمیدگی و انحراف به یک سمت بشود، پر کنید. قبل از شزوع به حرکت قفل چرخها را آزاد کنید.
برخواستن از ویلچر
ابتدا چرخ را قفل کنید و اگر کمکی دیگری دارید، بهتر است صندلی از پشت ثابت نگه داشته شود. پای بیمار را روی زمین قرار دهید و جاپایی را کنار بزنید (از مسیر فرد خارج کنید). جلوی بیمار بایستید و از زیربغل وزن وی را حمایت کنید، بیمار با هردو دست دسته ها را گرفته، پاها را به لبه صندلی نزدیک کرده و با خم شدن به جلو، با فشار دادن دسته‌های صندلی و کمک شما، بلند میشود. اگر هدف جابجایی روی تخت باشد بهتر است ویلچر از سمت قویتر بدن بیمار با زاویه ۴۵ درجه به لبه تخت نزدیک شود، بعد از قفل کردن چرخ و کنار زدن جاپایی، بیمار با دست قویتر ابتدا دسته را میگیرد و با کمک پای قویتر که سمت تخت است، بلند میشود؛ دست را روی تخت گذاشته، تنه را حول محور پای قوی چرخانده و نشیمنگاه را به تخت میرساند. برای جابجایی به روی تخت، اگر ارتفاع تخت و صندلی مشابه بوده و دسته صندلی قابل کنار زدن باشد، میتوان از یک تخته نیز کمک گرفت، به این صورت که تخته بین صندلی و تخت پلی ایجاد میکند که بیمار میتواند روی آن آهسته به سمت تخت بلغزد (سر بخورد).
(تصویر شماره ۳۶: نشستن روی ویلچر با کمک تخته-سمت راست و نشستن روی ویلچر با کمک مراقب-سمت چپ)
راندن ویلچر
قبل از شروع به حرکت، مطمئن شوید که پاها در جای مناسب محکم هستند، و قسمتی از لباس بین چرخها گیر نمیکند. برای حرکت به سمت جلو، دستگیره چرخ را بگیرید و به سمت جلو هل بدهید، حرکت به عقب نیز به همین ترتیب با چرخاندن دستگیره به سمت عقب صورت میگیرد. برای چرخیدن به سمت راست و چپ باید چرخ سمت مقابل را بچرخانید، یعنی برای چرخش به راست، فقط چرخ سمت چپ را به جلو برانید، و برعکس. برای دور زدن در فضای کم (چرخش تند) باید چرخها را در جهت خلاف حرکت دهید؛ مثلا برای دور تند زدن به سمت راست، همزمان چرخ راست را به عقب و چرخ چپ را به جلو بچرخانید.
نکته: هنگام رد شدن از چهارچوب‌های باریک، برای جلوگیری از گیر افتادن دست بین چرخ و دیوار، از قاب چهارچوب برای جلو رفتن و رد شدن از فضای تنگ کمک بگیرید (به جای هل دادن چرخ که دست را در معرض آسیب قرار میدهد وقتی به وسط چهارچوب رسیدید دستها را به قاب درب بگیرید و بکشید تا از قاب رد شوید).
رد شدن از لبه جوی یا پیادهرو، یا پله کوچک
بدیهی است که برای رفت و آمد با هر وسیله چرخداری اولویت با پیدا کردن یک مسیر رمپ یا سطح شیبدار است تا از عبور از پله یا اختلاف سطح اجتناب شود (خصوصا اگر ویلچر شما پایه ضدوارونگی نداشته باشد خطر این فرایند افزایش مییابد)؛ ولی اگر هیچ چاره دیگری نبود، این کار بهتر است همیشه با کمک مراقب انجام شود. به عنوان مراقب، لازم است از میزان توانمندی جسمانی خود آگاه باشید و اگر نیاز بود از فرد دیگری نیز کمک بخواهید. برای بالا رفتن از لبه، ابتدا ویلچر را به طور عمود (هر دو چرخ جلو همزمان) به لبه نزدیک کنید، با فشار روی دسته‌ها و فشار پا روی لبه پشتی قاب ویلچر، صندلی را روی دوچرخ عقب قرار دهید و چرخهای جلو را بلند کنید ( قبل از این کار به بیمار اطلاع بدهید که آمادگی تغییر وضعیت را داشته باشد)، با هل دادن به جلو، چرخهای جلو را روی سطح بالایی قرار دهید، ویلچر را به جلو برانید تا چرخهای عقب نیز از لبه عبور کنند.
(تصویر شماره ۳۷: بالابردن ویلچر از لبه جدول)
برای پایین آمدن از لبه نیز به طور عمود هردو چرخ جلو را در یک سطح به لبه نزدیک کنید، و ویلچر را به همان شیوه روی چرخهای عقب نگهدارید ( این کار نیاز به نیروی زیادی از طرف مراقب دارد و عملا قسمتی از وزن صندلی و بیمار را باید تحمل کند)، به آرامی به جلو حرکت کنید تا دو چرخ عقب از لبه رد شده و هردو همزمان روی سطح پایینی قرار بگیرند، سپس چرخهای جلو را روی زمین بگذارید.
(تصویر شماره ۳۸: پایین آوردن ویلچر از لبه جدول)
نکته: برای هل دادن ویلچر روی سطح شیبدار (یا حتی پایین آمدن از لبه جدول) همیشه شما در سمت سراشیبی قرار بگیرید تا کنترل بهتری روی وسیله در برابر نیروی جاذبه داشته باشید؛ یعنب برای بالا رفتن در پشت آن قرار بگیرید، و برای پایین آمدن ویلچر را از پشت به سمت عقب ( و پایین مسیر) هدایت کنید.
(تصویر شماره ۳۹: بالا بردن ویلچر از سطح شیب¬دار)
(تصویر شماره ۴۰: پایین آوردن ویلچر از سطح شیب¬دار)
نکته: هنگام عبور از مسیرهای دارای اختلاف سطح، همیشه حواستان به پاهای بیمار باشد، ممکن است با زمین یا لبه برخورد کنند.
نکات ایمنی در استفاده از ویلچر و مراقبت از آن
- به طور منظم قفل چرخ (هر دو طرف)، تایر و چرخها، دستگیره، دسته صندلی و نشیمن ویلچر را از نظر سلامتی کنترل کنید. بسیاری از این قطعات قابل تعمیر و تعویض بوده و با یک بررسی و اقدام به موقع، میتوانید از بروز حادثه پیشگیری کنید.
- برای اطمینان از روان بودن چرخها، هرهفته آنها را معاینه کنید، به این صورت که ویلچر خالی را به یک طرف روی یک چرخ بلند کرده و چرخ آزاد را با دست بچرخانید، اگر محور یا ساختار چرخ در اثر ضربه و حرکت در سطوح ناهموار آسیب دیده باشد چرخ گیر کرده و از روانی چرخش آن کاسته میشود؛ این حالت نیاز به تعمیر دارد زیرا فشار زیادی به اندام فوقانی بیمار وارد میکند و انرژی بیشتری برای راندن نیاز دارد.
- هیچوقت ویلچر را از دسته صندلی بلند نکنید (از قاب استفاده کنید). جاپایی نیز برای وزن گذاری کامل بیمار استحکام کافی ندارد و باید از این کار اجتناب شود.
- هیچوقت از قفل چرخ برای متوقف کردن وسیله در حال حرکت استفاده نکنید.
مطالب بالا تنها نکات ضروری و اولیه استفاده از ویلچر هستند، همیشه در صورت بروز مشکل یا ناراحتی (مانند بروز درد شانه یا مچ در افرادی که خودشان ویلچر را میرانند) با پزشک خود مشورت کنید.
منابع مطالب و تصاویر:
- physio-pedia.com
- loaids.com
- mayoclinic.org
- medicalnewstoday.com
- nhsinform.scot
- orthobethesda.com
- musculoskeletalkey.com
- fvhospital.com
- mobilitycare.net.au
- saintlukeskc.org
- wheelchairparts.com
- passionatepeople.invacare.eu.com
- mobilitybasics.ca
- spinalcord.org
- scootaround.com
- drugs.com
- redcross.org.uk
- nursekey.com
- DeLisa’s Physical Medicine and Rehabilitation: Principles and Practice 6th Edition- by Prof. Walter R. Frontera MD PhD (Author), Joel A. DeLisa MD MS
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.